در تمامی اندیشههای سیاسی اسلام مبنا و زیربنای اصول نیز عدالت است. آیات الهی اشاره دارند که پیامبران را با مشعلهای هدایت فرستادیم و به آن ها کتاب و میزان دادیم تا عدالت را بر پا دارند (اخوان کاظمی،۱۳۸۲). بعثت پیامبران و تشریع ادیان به منظور تحقق قسط و عدل با مفهوم وسیع کلمه در نظام حیات انسان بوده است، تا آنجا که از رسول خدا(ص) نقل شده است: کشور با کفر میماند اما با ظلم ماندنی نیست (اخوان کاظمی،۱۳۸۲). به این ترتیب ملاحظه میشود که عدالت و استقرار آن به عنوان یک نیاز برای جوامع انسانی مطرح بوده است. آبراهام مازلو به عنوان برجستهترین روانشناس در حوزه انگیزش، سلسله مراتبی از نیازهای انسانی را مطرح کرد که اگرچه عدالت در این سلسله مراتب جایی ندارد اما با این حال مازلو از اهمیت آن آگاه بوده و نسبت به پیامدهای ناشی از بیعدالتی هشدار داده است. مازلو عدالت را تقریبا یک نیاز اساسی مطرح کرده و آن را به همراه انصاف، صداقت و نظم در یک گروه قرار داده است( تیلور[۷۵]،۲۰۰۳). تحقیقات اولیه در مورد عدالت به اوایل دهه ۱۹۶۰ و کارهای جی استیسی آدامز[۷۶] بر میگردد، با این حال اکثر مطالعات در مورد عدالت از سال ۱۹۹۰ شروع شدند. طبق یک گزارش از منابع منتشر شده در این زمینه، تقریبا ۴۰۰ تحقیق کاربردی . بیش از تحقیق بنیادی متمرکز بر مباحث انصاف و عدالت در سازمانها تا سال ۲۰۰۱ به ثبت رسیده است.
۲-۱۴- ۱- مفهوم لغوی عدالت
از مباحث لازم و تأثیرگذار در رفتار سازمانی مفهوم عدل است. باید توجه داشت این واژه مترادف زیادی نیز دارد که در فرهنگ اسلامی، از جمله قرآن و احادیث به کار گرفته شده است. عدالت در لغت به معنای برابرسازی و توازن است و در مفهوم اجتماعی هرگاه حق هر صاحب حقی به او داده شود میگویند عدالت رعایت شده است. بنابرین عدالت اقتصادی به یکی از مظاهر عدالت اجتماعی است به معنای رعایت استحقاقها و دادن حقوق اقتصادی افراد است. تعریف اقتصادی ما را به این نکته رهنمون میسازد که برابری در حقوق و امکانات و برقراری تعادل در جامعه همیشه همراه با عدالت نیست و هر گونه برابری و تعادل بدون رعایت حقوق صاحبان حق نوعی بیعدالتی به حساب میآید. بنابرین برای عدالت با در نظر گرفتن جنبههای مختلف آن میتوان معناهای فراوانی چون قسط، وسط، نصیبت، میزان و انصاف و غیره در نظر گرفت. معادل آن در زبان فرانسه جاستیک و در لاتین جاستیتیا[۷۷] تعبیر میشود.
راسل از نظریهپردازانی است که نگرش وضعی به عدالت دارد و تشخیص اکثریت را ملاک فوق میداند و متعقد است که هر چیزی که اکثریت مردم آن را عادلانه بنامند عدالت است. اسلام عدالت را اینچنین تعریف میکند:
- یکی از معنای عدل و عدالت از دیدگاه اسلام محقق بودن هر فرد نسبت به حقی که به طور مشروع دارد میباشد. اسلام احقای حقوق مردم را یک رویهای عادلانه و از وظایف حاکم اسلامی میداند و در این رابطه میفرماید: [خوارترین افراد نزد من عزیز است تا حق او را بازگردانم و فردی قوی در نزد من پست و ناتوان است تا حق او را باز ستانم. ]
معنی و مفهوم دیگر عدل از دیدگاه اسلام انصاف است. انصاف به معنی رفتار درستکارانه و سازگار با اصول عدالت.
پیامبر در این باره میفرمایید: [خداوند به عدل و احسان فرمان میدهد. عدل مراعات انصاف است و احسان همان بخشش و تفضل میباشد. ]
علامه طباطبایی عدالت را چنین تعریف کردهاست: و هی اعطا کل ذی حق من القوی حقه و وضعه فی موضعه الذی ینبغی له. هم چنین در جای دیگر در بیان حقیقت عدالت میگوید: حقیقت عدالت برپا داشتن مساوات است و برقراری موازنه بین امور به طوری که هر چیزی سهم مورد استحقاق خویش را داشته باشد و در همه امور مساوی شوند.
فرهنگ لغات آکسفورد مسئله عدالت را به عنوان حفظ حقوق با اعمال اختیار و قدرت و دفاع از حقوق با تعیین پاداش یا تنبیه توصیف کردهاست. اما آنچه در تعاریف این واژه به مقاصد ما نزدیکتر است مفهوم عدالت به معنای برابری و تساوی دادگری و انصاف داوری با راستی و درستی و مفاهیم دیگری از این قبیل است.
۲-۱۴-۲- کانونهای عدالت
درک عدالت تحت تاثیر:
-
- پیامدهای که مشتری از سازمان دریافت میکند.
- رویههای که در سازمان خدماتی وجود دارد و خصوصیات ادراک کننده قرار دارد.
همان گونه که بیان شد عدالت بیانگر ادراک مشتری از برخوردهای منصفانه در ارائه خدمات سازمان است که خود به شناسایی ۴ جز متفاوت از عدالت: یعنی عدالت توزیعی، عدالت رویهای، عدالت مراودهای و عدالت اطلاعاتی منجر گردیده است.
جدول ۲-۴ : ابعاد و مؤلفههای عدالت سازمانی
عدالت توزیعی: پیامدهای مناسب
-
- انصاف[۷۸] :توزیع بر مبنای مشارکت
-
- مساوات[۷۹] : توزیع مساوی بین افراد
- نیاز [۸۰]: توزیع به تناسب نیاز
عدالت رویهای: رویههای تصمیمگیری مناسب
-
- ثبات[۸۱] : کاربرد رویههای مشابه برای تمام افراد
-
- دوری از تعصب[۸۲] : قایل نبودن استثنا در اعمال رویهها برای برخی افراد یا گروهها
-
- صحت[۸۳] : تصمیمگیری بر مبنای اطلاعات صحیح
-
- معرف همه توجهات[۸۴] : لحاظ کردن منافع همه گروههای ذینفع در اعمال رویهها
-
- قابلیت اصلاح[۸۵] : قابل اصلاح بودن رویهها در صورت اشتباه
- اخلاقیات[۸۶] : متکی بر موازین اخلاقی و هنجارهای پذیرفته شده
عدالت مراودهای: تعاملات مناسب
-
- عدالت بین فردی[۸۷] : رفتار مودبانه، محترمانه و در شان افراد