۲- عدم توجه به شایسته سالاری: حضرت علی (علیه السلام) به فرمانداران چنین توصیه می فرمایند. به کارهایی که از کارکنانت انجام میدهند بنگر، بعد از این که آن ها را آزمودی آن ها را منصوب نما و بر اساس رابطه گری و پارتی بازی آن ها را به کار مگمار زیرا این دو چیز منبع
بی عدالتی و بی انصافی است.
آن حضرت می فرمایند: اصل شایستگی و تواناییهای مدیران دلیل اصلی ثبات و موفقیت برای جامعه اسلامی است . پیامبر (ص) بارها بر به کارگیری افراد واجد شرایط برای مدیریت اسلامی تأکید کردهاند . گماردن خویشاوندان ناشایست، بر پستها: خویشاوند سالاری، از جمله آفتهایی است که نظام اداری را به باتلاق فساد و تباهی فرو میبرد و از هم فرو می پوشاند . هر گاه نظام اداری به این آفت گرفتار آید، بی گمان بر مردم ستم بسیار خواهد رفت؛ زیرا نزدیکان و خویشان حاکم، خود را از هر گونه بازخواستی به دور می دانند و این گونه وانمود میکنند که صدای هیچ اعتراضی به جایی نمی رسد، بلکه گرفتاریهایی را برای خرده گیران پدید خواهند آورد .
امام (علیه السلام) پس از این که روی کار آمد، در نخستین گام اصلاحی خود، به خویشاوندسالاری پایان داد و شایسته سالاری را باب کرد. ناشایستگان را بر کار گماردن و کارها را به آنان سپردن، همان ریاست طلبی است و مورد نکوهش اسلام.
۳- عدم پرداخت حق الزحمه مناسب: چون میزان حقوق و دستمزد در بخش دولتی برای تأمین احتیاجات افراد مستعد و متخصص کافی نیست اخذ وجوهی علاوه بر حقوق ناچیز آن ها
میتواند بقای این افراد را در سازمان دولتی تضمین کند.
امام علی (علیه السلام) جبران خدمت کارکنان را به عنوان یکی از جنبههای مهم مدیریت به شمار می آورند .
آن حضرت در رهنمودهایی به مالک اشتر در مورد حق الزحمه کارکنان چنین توصیه
می فرمایند: معاش کافی به آ ن ها بپرداز زیرا این امر به آن ها قدرت و توان حفظ مناسب خود
میدهد و مجبور نمی شوند چشم طمع به اموالی بدوزند که نزد آن ها امانت است.
۴– ساختار مالکیت: بررسی سازمان های دولتی و غیر دولتی نشان میدهد که اهداف و نوع مالکیت در دو بخش متفاوت است. اهداف بخش خصوصی بر خلاف بخش دولتی بر مبنای سودمندی است. مالکیت در سازمان های دولتی اصولاً عمومی است و در سازمان های غیر دولتی یا خصوصی به صورت فردی یا به صورت سهامی است. [۳۰]در نتیجه می توان گفت که این اهداف و ساختار مالکیت بر نوع فساد و زمینههای بروز آن اثر گذار است .
۵- عدم وجود شفافیت و پاسخگویی در فعالیت های نظام اداری: عدم شفافیت یکی از عوامل مهم بروز فساد اداری در سازمان است. فساد اداری در محیط هایی که بسیار شفاف هستند نمی تواند پا بگیرد، اطلاع رسانی به موقع به مردم و ایجاد نظام پاسخگویی در نظام اداری میتواند از بروز فساد جلوگیری نماید. ابهام در قوانین و مقررات وسیله ای است برای کسانی که درگیر فساد اداری هستند و شرایط مناسب را برای فساد اداری فراهم کند. [۳۱]در کنار این شفافیت، تحکیم اخلاقیات در سازمان ها میتواند به عنوان یکی از عوامل جلوگیری کننده از بروز فساد اداری باشد. تحکیم نظام اخلاقیات در سازمان ها و افشا اعمال غیر قانونی، اصطلاحاً استفاده از قانون افشا عام[۳۲]، بدین ترتیب توصیه می شود تا اگر امری خلاف قانون مشاهده کردند. آن را به مسئولان مربوطه اعلام کنند و اگر مسئولان اقدام نکردند حق دارند مطالب خود را به صورت عام اعلام کنند.
۶- ضعف ساز و کارهای نظارتی، عدم قاطعیت در حسابرسی: دست یازیدن به
بیت المال، اموال زکات و مالیات ها به ارکان نظام اداری کشور آسیب می رساند و جامعه را دچار آفت میکند.
۷- نبودن ثبات در قضاوت و به کار گیری قضاوت فاسد در نتیجه عدم تناسب جرم با تعزیر: امیرالمؤمنین (علیه السلام) در دوران خلافت و ولایت خود، بر استفاده از قضاوت شایسته و بایسته، تأکید فرموده و بر اهمیت قضاوت ارشاد کرد و در جهت تقویت امور قضایی کوشید و
راه های پیچیده قضاوت را با بیان و قضاوت های حیرت انگیز خود روشن ساخت و بر کار قضاوت نظارت کرد و نقاط ضعف آنان را گوشزد کرد و بر عملکرد آنان اشراف داشت و بر شرافت و تأمین زندگی و رفاه و معیشت قضات عنایت داشت تا دستگاه قضایی، حقیقت را فدای مصلحت نکند و تحت تأثیر رشوه و تطمیع و تهدید قرار نگیرد .
اگر بخواهیم جامعه ای سالم و محیطی پاک و پاکیزه و به دور از آلودگی ها و انحرافات داشته باشیم، بهترین و ارزان ترین کار، خودسازی و سلامت درونی انسان ها و مسئولیت پذیری فرد فرد افراد یک ملت و یک امت است، لذا بهترین سرمایه گذاری برای هر دولت و هر ملتی،
سرمایه گذاری روی مسایل فرهنگی، معنوی، اخلاقی، تربیتی ، احیای وجدان بیدار و زنده انسانها ، تقویت وجدان کاری و انضباط اجتماعی و نظم پذیری ، مسئولیت شناسی و مسئولیت پذیری تقوا ، مبارزه با رذائل اخلاقی ، امتیاز طلبی ، پارتی بازی ، فرصت طلبی ، مال پرستی و جاه پرستی است .
۲-۲-۴- عوامل مؤثر در پیدایش مفاسد اداری از دیدگاه اسلام:
عوامل مؤثر در پیدایش مفاسد اداری به طور تفصیلی به شرح زیر تقسیم بندی شده اند:
۲-۲-۴-۱- راهکارهای مربوط به حاکمان و صاحبان قدرت
۲-۲-۴-۲- راهکارهای مربوط به نظام اداری سالم و کارآمد
۲-۲-۴-۳- راهکارهای مربوط به وضعیت فرهنگی و هنجارهای حاکم
۲-۲-۴-۱- راهکارهای مربوط به حاکمان و صاحبان قدرت:
الف- تقوا و خودکنترلی:
خودکنترلی، بهمعنای نظارت و مواظبت فرد بر اعمال و رفتار خویش، و در نتیجه انجام دادن وظایف بهنحو مطلوب و پرهیز از انحراف و تخلف شغلی و اداری است. خودکنترلی و نظارت بر اعمال و رفتار خود، جزو آموزههای اصیل اسلامی است.[۳۳] در ادبیات قرآنی، مسئله خودکنترلی با عنصر «تقوا» پیوندی ناگسستنی یافته است. بهعبارت دیگر، بیان قرآنی و اسلامی خودکنترلی، در مفهوم ارزشی «تقوا» تجسم یافته است. این واژه، در اصل از ماده «وقایه» به معنای نگهداری یا خویشتنداری است. به تعبیر دیگر، نیروی کنترل درونی است که انسان را در برابر طغیان شهوات حفظ میکند. تقوا، از قدرت بازدارندگی و نیروی حرکتی پرتوانی برخوردار است که ماشین وجود انسان را از پرتگاهها حفظ، و از سستیها و خطاها بازمیدارد (مکارمشیرازی،۱۳۷۴، ج ۱، ص ۷۹). حقیقت تقوا همان احساس مسئولیت درونی است و تا این احساس نباشد، انسان به دنبال هیچ برنامه سازندهای حرکت نمیکند (همان، ج ۱۷، ص ۱۸۸).