از آن جا که بقای نسل بشر و دوام جوامع انسانی در گرو بهداشت و سلامت جامعه است، لذا دین اسلام با حرام نمودن خبائث و بدیها و حلال کردن پاکیها و پاکیزگیها[۳۹]، راه رسیدن به این مقصود و هدف را فراهم ساخته است.
از امام صادق(علیهالسلام) دربارۀ تنفس هوای آلوده و توقف و زندگی در آن سؤال شد. آن حضرت در جواب به این پرسش یک حکم کلّی را مطرح فرمودند که راهگشای بسیاری از مشکلات و معضلات است. حضرت فرمودند: “هر چیزی که خوردنش (استنشاق، نوشیدن) برای بدن انسان ضرر داشته باشد، خوردنش حرام است، مگر ضرورت اقتضا کند”.[۴۰]
۲. دفع زباله
مسئلۀ ضرورت حفظ بهداشت محیط یکی از موضوعات بسیار جدی و اساسی امروز جوامع انسانی است. اگر الزام به حفاظت از محیط زیست انسانی، فراگیر نباشد و از طرف آحاد شهروندان، جدّی تلقّی نشود و کسانی بخواهند محیط زندگی را آلوده سازند و یا زبالهها از راههای صحیح و بهداشتی جمع آوری نشود، زبالهها کانونی برای آلودگی محیط زیست و به خطر افتادن سلامت مردم خواهند بود.
زبالهها کانون انواع میکروبها و محل پرورش حشرات و عوامل بیماری زا است؛ لذا به همین جهت است که پیامبر اسلام(صلّیالله علیه و آله و سلم) میفرماید: “زبالهها را شب در خانه های خود نگه ندارید و آن را روز به بیرون از خانه منتقل کنید؛ زیرا زباله جایگاه شیطان است.[۴۱]
آن حضرت همچنین فرمود: “خاک رو به را پشت در (حیاط) جمع نکنید؛ زیرا که لانۀ شیطان میشود”.[۴۲] بدیهی است که منظور از شیطان در این جا یعنی محل تجمع حشرات موذی و انتقال و گسترش آلودگی و انواع بیماریها.
در سیره و روش زندگی پیامبر اسلام(صلّیالله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(صلّیالله علیه و آله و سلم) فراوان مشاهده میشود که بر پاکیزگی و نظافت اصرار داشتند و پیروان خود را به آن سفارش میکردند.
پیامبر(صلّیالله علیه و آله و سلم) فرمود: “خداوند پاک است، شخص پاک را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد”.[۴۳]
لزوم اجتناب و دوری از فضولات انسانی و اطلاق نجس به آن و وجوب طهارت و پاک کردن و شستن چیزهای آلوده به آن، از خدمات علمیدین اسلام به بشریت است که موجب پاک شدن محیط زیست از آلودگیها و نجاسات شده است.
امروزه مدفوع به عنوان کانون اصلی اکثر بیماریهای میکروبی و انگلی مانند وبا و بیماریهای رودهای میکروبی و انگلی شناخته شده است.[۴۴]
از همین رو است که امام علی(علیهالسلام) میفرماید: “پیامبر(صلّیالله علیه و آله و سلم) از تغوط (دفع مدفوع) بر کنار آب روان و جوی خوش گوار و زیر درخت میوه دار نهی کردهاست”.[۴۵]
همچنین در روایت دیگر آمده است: رسول خدا نهی کرد از این که انسان ادرار کند زیر درخت میوه دار، یا در مسیر راه و یا در آب راکد.[۴۶]
امروزه با پیشرفت فناوری و شهرنشینی و به وجود آمدن جوامع مصرف کنندۀ شهری، روزانه هزاران تن زباله تولید میشود که جمع آوری و دفع آن ها به طریق بهداشتی، از مهمترین مسائل بهداشتی است که باید به آن توجه شود.
در مکتب حیات بخش اسلام و تمام ادیان الاهی، جان آدمیدارای ارزش و حفظ آن واجب است. بر همین اساس قرآن کریم به مسلمانان سفارش میکند که با کارهای خود موجبات هلاکت و نابودی خویش را فراهم نکنید: “خود را با دست خود به هلاکت نیافکنید”.[۴۷]
مفسر بزرگ قرآن کریم، مرحوم علامه طباطبایی میگوید: این آیه مطلق است و در نتیجه نهی در آن نهی از تمامیرفتارهای افراطی و تفریطی است.[۴۸]
بنابرین، در شرع مقدس اسلام، انسان مجاز نیست، با اعمال و رفتار خود محیط زندگی خود و دیگران را آلوده کرده و در برابر ضروریترین مسائل بهداشتی بیتفاوت باشد و با سهل انگاریهای خود محیط اجتماع را از زندگی سالم محروم کند.
علاوه بر این طبق قاعدۀ “لاضرر” – که پیامبر(صلّیالله علیه و آله و سلم) فرمود: “در اسلام ضرر و زیان رساندن به خود و دیگران ممنوع است”،[۴۹] – انسان حتی از امکانات شخصی خود، نباید به گونهای استفاده کند که باعث آزار و اذیت دیگران شود و به آن ها ضرر برساند.
۳. فضای سبز
اقلیم شهری امروز تحت تأثیر فرآیندهای تراکم و تمرکز فعالیت در شهرها آن چنان دگرگون شده که مطالعات ناحیهای شهرها به صورت مشخص و جدا از اقلیم ناحیه ای، بررسی میشود، آثاری که از طریق کاهش فضای سبز شهری بر اکولوژی شهری به ویژه در زمینههای اقلیم هوا، خاک، آبهای زیرزمینی و … بر جای گذاشته میشود، چنان مؤثر است که عناصر سازنده آن را در محیط شهری به کلی دگرگون میکند.
اگرچه در متون و منابع اولیه دینی ما مسأله فضای سبز به صورت امروزی به طور مشخص مطرح نشده است، اما این موضوع تحت عنوان کلیتر؛ مانند غرس درخت، ترغیب و تشویق به درخت کاری و نهی از قطع درختان آمده که حکایت از عنایت و توجه دین اسلام به این موضوع دارد.
پیامبر اکرم(صلّیالله علیه و آله و سلم) در این باره میفرماید: “اگر رستاخیز (قیامت) برپا شد و نهالی در دست یکی از شما است، اگر میتوانید، آن را بکارید”.[۵۰]
آن حضرت در نهی و توبیخ کسانی که اقدام به قطع درختان و از بین بردن منابع طبیعی و زیست محیطی میکنند، میفرماید: “هر کس درخت سدر را قطع کند، سرنگون وارد جهنم خواهد شد”.[۵۱]
لذا به موجب قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، هیچ شخصی حتی نهادها و سازمانهای دولتی و غیر دولتی حق ندارند به تخریب منابع ملی بپردازند و قانون، وزارت جهاد و کشاورزی را موظف به حفاظت از این منابع و ثروتهای ملی کردهاست.[۵۲]
در فقه اسلامی نیز قوانینی وجود دارد که مردم را از تصرف در اموال عمومیو دولتی باز میدارد، این قوانین مستند به قانون الهی و قرآن کریم است: “از تو دربارۀ انفال[۵۳] سؤال میکنند، بگو انفال، مخصوص خدا و پیامبر است، پس از (مخالفت با فرمان) خدا بپرهیزید”.[۵۴]
بنابرین، میتوان گفت که تخریب و از بین بردن هر آن چه جزو سرمایه های ملی کشور به حساب میآیند، مشروع نیست.
علاوه در دنیایی که ما در آن زندگی میکنیم، هزاران عامل حیاتی دست به دست هم دادهاند تا انسانها از مزایای زندگی بهرهمند شوند. نبود هر یک از آن ها زندگی را با مشکلات جدی و فراوانی مواجه میسازد. خداوند متعال نعمتهای دنیا، اعم از خوردنیها، آشامیدنیها و هر آن چه که موجب رفاه و آسایش زندگی است را برای انسان آفرید و بر اساس آموزههای قرآن کریم، انسان از استفاده و لذت بردن از این زندگی و نعمتهای آن منع نشده است، ولی از تلف نمودن، استفاده نابجا و تخریب آن ها منع شده است: “ای فرزندان آدم… (از نعمتهای خدا) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست نمیدارد”.[۵۵]
ب. نگاه دین به انسان
اصل در انسان از دیدگاه اسلام