بنابرین آموزش ضمن خدمت از لحاظ سازمانی به آن نوع آموزشی اطلاق می شود که عموماً پس از استخدام فرد در سازمان صورت می پذیرد . با توجه به این واقعیت ، تعاریف مختلفی از آموزش ضمن خدمت کارکنان ارائه شده است که در زیر برخی از آن ها را ذکر میکنیم .
جان اف .می[۳۲] در تعریف آموزش ضمن خدمت میگوید : آموزش ضمن خدمت عبارت است از بهبود نظامدار و مداوم مستخدمین از نظر دانش ، مهارتها و رفتارهایی که به رفاه آنان و سازمان محل خدمتشان کمک نماید . به این ترتیب هدف از آموزش ضمن خدمت ایجاد توانایی بیشتر تولید ، افزایش کارایی در شغل فعلی و کسب شرایط بهتر برای احراز مقامات بالاتر میباشد ( ابطحی ، ۱۳۷۵ ) . پی یر و گاتر[۳۳] آموزش ضمن خدمت را نوعی کوشش نظامدار تلقی میکنند که هدف اصلی آن عبارت است از هماهنگ و همسو کردن آرزوها ، علائق و نیازهای آتی افراد با نیازها و اهداف سازمان در قالب کارهایی که از افراد انتظارمی رود (هس[۳۴]، ۱۹۸۹) گولدشتاین آموزش ضمن خدمت را فرایند اکتساب نظامدار مهارتها ، قوانین ، مفاهیم یا نگرشهایی میداند که منجر به بهبود عملکرد افراد در محیط کار می شود (گولدشتاین، ۱۹۹۳، ص ۸) برخی دیگر آموزش ضمن خدمت را عبارت می دانند از بهبود بخشیدن فعالیتها و وظایف افراد در رابطه با شغل و حرفه تخصصی آنان که عمدتاًً به منظور افزایش دانش و مهارت و تغییر نگرشهای حرفه ای آنان صورت می پذیرد تا به وسیله آن افراد بتوانند به گونه ای مؤثر وظایفشان را به انجام رسانند (دوکین[۳۵]، ۱۹۸۸).
همان طور که از تعاریف یاد شده می توان نتیجه گرفت آموزش ضمن خدمت در حقیقت به آن نوع آموزش اطلاق می شود که :
۱- پس از استخدام فرد در مؤسسه یا سازمان صورت می پذیرد.
۲- هدف و منظور از این نوع آموزش آماده سازی افراد برای اجرای بهینه وظایف و مسئولیتهای شغلی است.
۳-این نوع آموزشها عمدتاًً در سه محور اساسی توسعه دانش ، بهبود مهارتها و ایجاد یا تغییر نگرشها (KSASs )[36] ارائه می شود ( فورد[۳۷]، ۱۹۹۹، ص ۱۱)
۴-جهت گیری اصلی این آموزشها ، مشاغل یا وظایف مورد تصدی است دو نکته مهم در اینجا شایان ذکر است : نخست باید میان دو مفهوم آموزش ضمن خدمت و توسعه یا پرورش کارکنان[۳۸] تفاوت قائل شویم . دلیل این امر آن است که از یک سو توسعه کارکنان مفهومی وسیعتر و فراگیرتر از آموزش ضمن خدمت است و عبارت است از هر گونه فعالیت یا کوشش نظامداری که هدف آن رشد و شکوفایی پرسنل باشد . در حالی که آموزش ضمن خدمت مفهومی محدودتر بوده ؛ در برگیرنده آن نوع آموزشهایی است که برای بهبود عملکرد پرسنل و در نتیجه افزایش کارایی سازمان ارائه می شود (پیترز[۳۹]، ۱۹۹۷ ، ص ۳۵۳ ) . بنابرین برنامه های توسعه یا پرورش کارکنان مشتمل بر برنامه های آموزش ضمن خدمت است ، اما آموزش ضمن خدمت تنها زیر مجموعه ای از برنامه توسعه کارکنان میباشد .
از سوی دیگر تفاوت دیگری نیز بین توسعه یا پرورش کارکنان و آموزش ضمن خدمت کارکنان وجود دارد . هدف توسعه کارکنان بالندگی و رشد نیروی انسانی از طرق مختلف ( از جمله آموزش ضمن خدمت ) میباشد ، بنابرین توسعه کارکنان ، رشد محور است اما هدف آموزش ضمن خدمت کارکنان بهبود عملکر کارکنان و سازمان از طریق رفع کاستیها و نواقص موجود در عملکرد آنان میباشد . (هس ، ۱۹۸۹) . بنابرین آموزش ضمن خدمت عموماً مسآله –محوریا مشکل –محور است ، بدین معنا که با شناسایی مسائل و مشکلات موجود در عملکرد افراد و در راستای اجرای وظایف محوله ، آموزشهای خاصی به افراد ارائه می شود تا نواقص موجود بر طرف گردد . با این همه باید خاطرنشان شود که توسعه کارکنان بدون آموزش ضمن خدمت فاقد اثر بخشی لازم است .
به همین سان آموزش ضمن خدمت با آموزش حین اشتغال یا آموزش ضمن کار[۴۰] تفاوت دارد . آموزش ضمن خدمت مفهومی وسیعتر از آموزش ضمن کار میباشد و به کلیه آموزشهایی که افراد در طول دوران خدمت در سازمان و حتی در برداشت گسترده تر برای دوران بازنشستگی طی می نمایند ، اطلاق میگردد ( قبادی ، ۱۳۷۲ ) ، در حالی که آموزش حین اشتغال یا آموزش ضمن کار به آن دسته از آموزشهایی اطلاق می شود که فرد ضمن کار معین ، با روشها و فنون اجرای آن کار آشنا میگردد ، به عبارت دیگر آموزش ضمن کار یکی از روش های آموزش ضمن خدمت است که ماهیت عملی و کاربردی دارد .(پیترز ، ۱۹۹۷ ، ص ۳۵۲ ) .
۲-۱-۳-۱- انواع آموزش ضمن خدمت کارکنان
همانند بسیاری دیگر از مفاهیمی که با قلمروهای پیچیدۀ فعالیتهای انسانی سرو کار دارند ، آموزش ضمن خدمت نیز مفهومی بحث انگیزاست که درباره آن توافق نظر وجود ندارد ، به عبارت روشنتر در کشورهای مختلف و حتی در سازمانهای مختلف با توجه به گستره آموزش ضمن خدمت کارکنان ، تعریف و برداشت متفاوتی از این واژه ارائه می شود .
آموزش ضمن خدمت انواع مختلفی دارد که مهم ترین آن ها شامل موارد زیر است .
۲-۱-۳-۱-۱- آموزشهای شغلی :
آموزشهایی که برای بالابردن سطح معلومات و مهارت شغلی افراد و متناسب ساختن توانایی فرد با وظایف پست مورد تصدی است . این آموزشها خوددو نوع است:
الف) دوره های تخصصی مربوط به رشتههای شغلی که مشترک بین دستگاه های دواتی است و دارای مشخصات ذیل است:
-
- محتوای برنامه تخصصی است
-
- مدت برنامه به تناسب طبقه شغلی تعیین می شود .
-
- از فراگیران در دوره ، امتحان یا ارزشیابی به عمل میآید .
- دستگاه مربوط باید ترتیبی فراهم آورد تا هر کارمند بتواند در آزمون دوره شرکت کند . سازمان امور اداری و استخدامی کشور به صورت استاندارد محتوای برنامه را تهیه میکند.
ب) دوره های اختصاصی مربوط به رشتههای شغلی تخصصی که اختصاص به یک یا چند دستگاه دولتی دارند .
– محتوا برنامه کاملاً فنی وتخصص است و مطابق با وظایف اصلی و برنامه های خاص دستگاه دولتی است .
– مدت آن با توجه به ماهیت شغل مشخص می شود . مدرس ، متخصص در رشته شغلی مورد نظر است . از فراگیران در دوره ، امتحان یا ارزشیابی به عمل میآید . دستگاه دولتی باید ترتیبی فراهم آورد که کارمند مذکور را بگذارند دستگاه دولتی محتوای برنامه را با توجه به ضوابط و معیارها تهیه و سپس برای تأیید به سازمان امور اداری و استخدامی کشور ارسال میکند ( کاظمی ، ۱۳۸۰ ، ص ۳۳۶).
۲-۱-۳-۱-۲- آموزشهای تکمیلی :
آموزشهایی که به منظور تجدید و نوساختن دانش و معلومات گذشته کارکنان با تکمیل معلومات و مهارتهای مورد نیاز آنان در خصوص الزامات جدید شغل اجرا می شود و این آموزشها با هدف یادآوری آموخته های صحیح قبلی ، افزایش مهارتهای علمی و بر مبنای اصول علمی ذکر شده به صورت دفترچه های دستورالمعل دستورالعمل ، برای شاغلان مراکز غیر آموزشی و پژوهش به وسیله کمیته های تخصصی ، در رشته مذکور تدوین میگردد و این آموزشها برای حل مشکلات حرفها ی فراگیران در گروههای کوچک با تکیه بر اجرای برنامه به شکل پرسش و پاسخ ، گزارش موارد[۴۱] جالب ، بازدید ، کار عملی ، پخش فیلمهای آموزشی و… است .
۲-۱-۳-۱-۳- آموزشهای ارتقایی :
آموزشهایی که برای آماده کردن کارکنان برای قبول مسئولیتهای بیشتر ، احراز مقامات بالاتر با توجه به تغییر پست سازمانی که برای آنان به وجود میآید ، ا جرا می شود . این آموزشها برای حفظ مهارتهای کسب شده و ارتقای کیفی مطالب و مهارتهای جدید علمی است که میتواند به ارتقای کیفی و کمی ارائه خدمات کارکنان منجر گردد